آتشکده نوبهار؛ نماد تمدن کهن
آتشکده نوبهار یا معبد نوبهار نام آتشکدهٔ زرتشتی و بعدها معبدی بودایی در بلخ بود. در گشتاسب‌نامه آمده که در زمان لهراسب و گشتاسب شهر بلخ از مراکز مهم دینی بوده و در آنجا آتشکده‌ای ساخته بودند و آن را نوبهار می‌خواندند؛ و همچون مکه که امروزه مورد توجه مسلمانان جهان است، از نقاط مختلف دنیا برای زیارت به آنجا روی می‌آوردند.
پادشاهان هند و چین به آنجا می‌ر‌فتند و چون وارد می‌شدند، بت‌ها را سجده می‌کردند و دست برمک را می‌بوسیدند. (برمک متولی معبد نوبهار در بلخ بود)
فارسیان و ترکان آنجا را بزرگ می‌داشتند و مانند حاجیان بدان مکان حج می‌کردند و هدایا تقدیم می‌نمودند. پادشاهان ساسانی برای آتشکده نوبهار احترام بسیار قایل بودند و درروزگار فرمانروایی ساسانیان درزمره بزرگترین آتشکده‌هاقرار داشته. این آتشکده را با حریر سبز می‌پوشاندند و از همین روی به نوبهار مشهور شده است.ازسوی دیگرریشه واژه نوبهاردر زبان سانسکریت،به واژه«ناواویهارا»به معنی«معبد نو»نیز می‌رسد. این آتشکده که امروزه به نام «مسجد نُه گنبد» شناخته می‌شود، از مهم‌ترین بناهای باستانی به یادگار مانده از دوران فرمانروایی ساسانیان در افغانستان و جهان است.
به نوشته برخی منابع، این پرستشگاه به دستور کیقباد ساخته شده بوده، از روی کتیبه‌های آشوکا (متوفی در ۲۳۲ میلادی) در نَنْگرهار و قندهار، می‌توان دریافت که کیش بودایی در این نواحی رواج داشته است.اما به قطع و یقین نمی‌توان گفت که آیا نوبهار آتشکده بوده یا معبد بودایی. برای حل این ناسازگاری،ابتدا نوبهار را آتشکده دانسته‌اند که بعدها مقارن ظهور اسلام به مرکز مهم بوداییان باختر تبدیل شده است .
اما در این که چرا مرکز بودایی در شهر بلخ به وجود آمد، سخن بسیار است و هنوز این نکته به‌طور کامل روشن نشده‌است. عده‌ای از محققان برآنند که بعد از انقراض سلطنت هخامنشی بلخ از سایر نواحی ایران جدا شد و ارتباط نزدیکی بین باختر و هند برقرار گشت. گویند در سال ۲۶ پیش از میلاد، پادشاه هند آشوکا که دین بودایی داشت، مبشرینی برای ترویج این دین به سوی بلخ و قندهار فرستاد.
ع. پاشایی در کتاب بودا آورده‌است: خراسان گذشته، خاصه بلخ را به اعتبار وجود معبد نوبهار می‌توان سرزمین بودایی دانست. بوداییان در این معبد در برابر مجسمهٔ بودا به نماز می‌پرداختند. به گفتهٔ علی بن حسین مسعودی این معبد دینی دارای موقوفات زیاد بوده و پرده‌دار آن را برمک می‌نامیدند و این لقب برای کلیهٔ کسانی بود که افتخار سدانت نوبهار را داشتند و خاندان برمکیان را نیز بدین اسم خوانند، چون جد خالد بن برمک سدانت این خانه را داشت. بنای آن از نظر ساختمان از محکمترین بناهای روز بوده‌است.
پس از ورود اسلام و در دوره حکومت اسلامی، معابد زرتشتیان و بودائیان از فعالیت بازماند یا تبدیل به مسجد شدند و عدهٔ زیادی هم تخریب شد. نوبهار یکی از معابدی بود که در زمان فضل برمکی به صورت مسجد جامع درآمد و بعداً نام مسجد نُه‌گنبد را کسب کرد. یعقوب لیث صفاری نیز در این کار سهم گرفته و حتی بقایای آثار نوبهار را که دارائی این سرزمین بود، برای خلیفهٔ عباسی به عنوان تحفه فرستاد و سر انجام توسط چنگیزخان تمام آبادی‌های بلخ همراه این بنای تاریخی که در آن زمان مسجد جامع شهر بود، ویران شد. امروزه به جز یکی از دروازه‌های شش‌گانه جنوبی شهر که به نام دروازه نوبهار است، اثر دیگری از آن نمانده‌است.
تخریب در زمان خلافت معاویه
معاویه ولایت خراسان را به عبدالله بن عامر والی بصره داد و ابن عامر، قیس بن هیثم را بر خراسان گمارد.مردمان بادغیس و هرات و بلخ یه سرپیچی خود باقی بودند.پس قیس به بلخ رفت و نوبهار آنان را خراب کرد.کسی که این کار را کرد عطا بن سائب بود.
تگ
